Lezing op de expositie te Warmenhuizen, Pasen 2012

.


STEMMEN IN DE NACHT

Annemiek Hink belde me op een dinsdag niet lang geleden op om te vragen of we meededen. Nou daar waren we snel uit omdat we een groep zijn die snel te mobiliseren is. Het is ook de vierde expositie in twee jaar. We waren in Culemborg, Vianen, Amsterdam. In Vianen had ik overigens mijn papier vergeten bij de opening. Nou en of ik een lezing wou houden. Daar heb ik snel ja op gezegd. Dus ik denk die avond: Waarover???? En ik slaap in, en toen hoorde ik in mijn slaap een keiharde stem met een beetje Amsterdams accent:” Zeg nou es, kan je ons nou es vertellen wat dat eigenlijk is, een icoon?” Ik droom! Ik zat rechtop in bed!
Dus nu heb ik wel het idee dat ik vandaag hier deze vraag moet beantwoorden en gaat het verhaal over wat een icoon is, en een beetje voorgeschiedenis.

Je kent misschien iconen van exposities. Mensen verzamelen ze, kopen ze op veilingen en exposeren ze. Oude Russische iconen, altijd.
Misschien ken je een iconenschilder die op een cursus zit. Dat zijn ook iconen., al zien ze er een beetje nieuw uit. Het is even wennen aan de heldere kleuren.

Nou, als je de Griekse kerk binnenkomt, daar is een andere belevingswereld. Dan staat er op een standaard de icoon van de dag. Dat zal vandaag de heilige Joris van Maleos zijn en morgen Maria van Egypte. Mensen komen binnen, slaan een kruis in de richting van de iconostase voorin de kerk – kussen de icoon en de icoon ernaast, de icoon van het de heilige of het feest waaraan de kerk zijn naam ontleent, zeg Maria Boodschap. – kussen ook deze tweede icoon – steken een kaarsje in de standaard, buigen, slaan een kruis, en lopen dan eventueel door naar de iconostase om hetzelfde te doen voor de iconen van Maria en Christus.

De icoon is namelijk de deur naar de woonplaats van de heilige, de hemel, of Het Koninkrijk Gods. En je ontmoet de heilige in zijn woonplaats, en de heilige jou. Via de icoon kun je een gebed uitspreken, de heilige leent je zijn oor. Er is uitwisseling. Dat is dus een heel heilig gebeuren en dan zou ik ook buigen en bidden en een kruis slaan. Als je voor een feesticoon staat, bv. Paasicoon, heb je via de icoon déél aan het mysterie van de vleeswording van Christus, die geleid heeft tot de verlossing van de wereld. Ik geef maar even weer wat de kerk gelooft.
- Dus nogmaals. Het is niet niks, zo’n icoon, en de orthodoxe kerk gelooft in het echte contact van de gelovige met de heilige. Daarom spreken we in de kerk van de “heilige iconen” en dat is niet voor niks.
Dat is dus heel wat, en wat wij met onze West-Europese ogen zien is alleen te begrijpen als je teruggaat in de geschiedenis.

De mummieportretten van Fayum, 1e tot 4e eeuw na Christus. Ten eerste moest het gezicht van de overledene op zijn mummie, anders kon de ziel, de Kah de Ba niet vinden, de achtergebleven persoon. Om samen naar het hiernamaals te gaan. Het zijn onwaarschijnlijk mooie en gave gezichten. Waarom? Ze zijn opzettelijk zo geschilderd omdat je zo naar het dodenrijk ging met een mooi, geïdealiseerd gezicht.
In iconen zien we ook de gave, geidealiseerde gezichten, maar dat is omdat men zich voorstelt dat de heiligen verenigd zijn met Christus, en “verheerlijkt” in het Koninkrijk Gods, waar ze Gods lof zingen met de engelen. En de schilders spannen zich in om ze zo mooi mogelijk te maken.
De iconen zijn ontstaan toen het christendom werd toegestaan in 312. Toen mocht het. Toen mocht de icoon. Want je wil iets van een heilige bij je hebben als het kan, een relikwie als het kan, maar die zijn ook niet aan te slepen op een gegeven moment toen het christendom groeide, zeker niet in het heilige land Palestina, waarheen de pelgrimages op gang kwamen.
En wat koop je dan? Souvenirs, een icoontje op glas gegraveerd, of een plankje met een heilige erop. Dat kan je vereren en naar kijken. Die werden geschilderd voor de pelgrims. Ze zeggen dat die schilders monniken waren maar dat geloof ik niet. Gewoon ambachtslui.

Mocht dat wel? Nou van de Joden niet, die hadden een verbod op afbeeldingen, nog steeds. Maar christenen kwamen overal vandaan en die deden wel aan afbeeldingen. Het is de verering van Christus, het is geen afgodendienst (eidolion staat er in de Septuagintvertaling uit die tijd van het tweede gebod, en omoioma voor een replica van een of ander wezen).
En je bidt tot Christus bij een icoon toch.

Er was een bloedige beeldenstorm van 730-843, Alle iconen werden vernietigd. Toen heeft Johannes Damascenus onder woorden gebracht: theologisch en devotioneel is de formule dat de icoon werkt als een doorgeefluik naar de eeuwige wereld, zodat in de icoon de mens het model in de hemel kan vereren, of een gebed sturen, of om hulp vragen. Aanbidden is niet aan de orde, want de icoon is slechts materie. Hè de deurfunctie van de icoon.
Wat mij opvalt is dat de mooiste iconen aan het hof van de Byzantijnse keizers geschilderd werden en in de grote steden. Ja want daar was er een beloning voor een goeie schilder. Bloei van iconen in verband met kapitaal. Heel gek om die twee dingen te verbinden. Vlak voor de val van Byzantium in 1453 vertrokken er schilders naar Kreta, ook welvarend, en daar ontstond de Kretenzische school, de school die wij volgen. Andere Byzantijnen gingen in Rusland werken. De Russische stijl.
Je mag wel zeggen dat het iconenschilderen in beide gebieden hard achteruit ging na 1650. Een beetje crisistijd, eeuwen lang, als naar de iconen kijkt. Rusland kreeg een atheïstisch regime in 1917. Maar twee Parijse emigranten, Krug en Uspiensky, kregen rond 1960 de geest en de inspiratie. Ook rond 1960 herontdekte Fotis Kondoglou in Athene de Kretenzische school, mijn eigen leraar Neoklis hing die rond 1980 ook weer aan.
Van wie stammen wij van het iconenatelier af? Wij zijn via Neoklis Kretenzers. We leren van die oude meesters. We schilderen ze precies na, en we zullen niet zo gauw een moderne icoon van een collega naschilderen, want dat is niet origineel.

Wat is een icoon in essentie?
Technisch is de formule: een houten plank, bespannen met linnen, gegrondeerd met natuurlijke gesso en geschilderd met eitempera.
Kunsthistorisch is de formule: afbeeldingen van Christus, Maria en de heiligen, bijbelse scènes en scènes uit geschreven bronnen, als het maar door mensenogen is gezien. De orthodoxe kerk moet zijn goedkeuring geven aan elke nieuwe icoon. De icoon is namelijk van deze kerk. Daarover zijn het woordenboek, en alle kunsthistorici het eens. De icoon is van de orthodoxe kerk.
Als jij, geachte aanwezige, het met deze twee definities eens kunt zijn, dan mag je van mij de theologie eraan vastknopen die je wilt, want je bent immers geen orthodox. Een icoon werd op de avondmaalstafel gezet door een protestantse dominee in 1995 in Zwolle. Mag best. In de RK Kerk zie je al heel lang een icoon op een standaard staan voorin de kerk voor het altaar. Je mag bidden met iconen of mediteren. Je kunt ze gebruiken. Ik heb nog nooit iemand horen spotten over iconen.
Technisch en kunsthistorisch is de icoon dat wat ie is, omschreven en gedefinieerd. Maar theologisch en devotioneel, zeg maar in de vrome omgang ermee, de verering, zullen wij allemaal onderling verschillen en verschillen van de Grieken en de Russen die nou eenmaal orthodox zijn.
De Parijse Rus Uspiensky schreef: De materialen van de schepping brengen we samen in de icoon: Metalen, pigmenten, hout, kalk, linnen. Hij zegt: het is een eerbewijs aan God.
De schilder, die krijgt maar heel weinig ruimte. Zelfs een oog, neus, mond, hand, wang wordt maar op één bepaalde manier geschilderd.

En volgens mij vergeet ik iets belangrijks: de schoonheid van de icoon is de hemelse schoonheid. Daarom heeft de icoon zeiden we al zulke prachtige onaardse gezichten en zulke kleding – hoe verzin je het , kleding met van die lichte vlakken – want het moet de hemel voorstellen, en dat is wat de mens, de schilder, uit de kast haalt om iemand die hij niet gezien kan hebben, de heilige in het Koninkrijk Gods, uit te beelden. Schoonheid is het woord, en dat doet me denken aan de orthodoxe kerkdienst, waarbij je je ook in de hemel waant, door het gezang, de kleuren en de geuren. Die schoonheid van de liturgie heeft de icoon ook.

Verder is de icoon het scheepje dat het evangelie de wereld inbrengt.

Ik wens u veel plezier bij deze tentoonstelling van iconen of liever begrip voor de iconen en geniet maar van de schoonheid.